Το τραγικό τέλος μιας εποποιίας και το Κίνημα Ν.Πλαστήρα

Με τους πρώτους μήνες του 1922, και ενώ όλα εξελίσσονται δυσμενώς στο διπλωματικό πεδίο, το ελληνικό επιτελείο μεθοδεύει την κατάληψη της γραμμής Εσκί Σεχίρ - Αφιόν Καραχισάρ, για να καλύψει το βαθύ χάσμα ανάμεσα στις ελληνικές δυνάμεις του βορρά και του νότου. Οι επιχειρήσεις ξεκινούν στις 10 Μαρτίου και καταλήγουν σε αποτυχία. Οι βόρειες δυνάμεις του Γ' Σώματος ξεκινούν από την Προύσα για το Εσκί Σεχίρ, συναντούν όμως ισχυρή αντίσταση και μετά από σκληρές συγκρούσεις (14-18 Μαρτίου) επανακάμπτουν στη βάση τους. Την ίδια ώρα οι νότιες δυνάμεις του Α' Σώματος καταλαμβάνουν μεν το Αφιόν Καραχισάρ (15 Μαρτίου), αναγκάζονται όμως να οπισθοχωρήσουν στο Ουσάκ για ν' αποφύγουν τον εγκλωβισμό.



Λιθογραφία για την μεγαλύτερηπολεμική
αναμέτρηση του Σαγγαρίου,
το καλοκαίρι του1921



Το Μάιο καταστρώνεται νέο επιθετικό σχέδιο, με στόχο την κατάληψη της γραμμής Αφιόν Καραχισάρ - Κιουτάχειας - Εσκί Σεχίρ, που αποσκοπεί στην περικύκλωση του εχθρού. Οι επιχειρήσεις ξεκινούν τον επόμενο μήνα και ο ελληνικός στρατός, μετά από θυελλώδη προέλαση, συντρίβει την τουρκική άμυνα και καταλαμβάνει τη γραμμή. Αποτυγχάνει όμως να εγκλωβίσει την κύρια δύναμη του κεμαλικού στρατού, που κατορθώνει να διασπάσει τον ελληνικό κλοιό και να οπισθοχωρήσει με ελάχιστες απώλειες στην ενδοχώρα. Από την άποψη αυτή, η έκβαση της όλης επιχείρησης δεν κρίνεται ως επιτυχής από το ελληνικό επιτελείο, το οποίο είναι τώρα πλέον υποχρεωμένο να κρατήσει άμυνα σε ένα τεράστιο μέτωπο.

Κάτω από τις συνθήκες αυτές, αποφασίζεται η προέλαση προς την Άγκυρα, με στόχο την κατάληψη της και την οριστική συντριβή και συνθηκολόγηση του εχθρού. Είναι ένα σχέδιο που αντιμετωπίζεται με πολύ σκεπτικισμό από πολλούς επιτελικούς, μια και η ενδεχόμενη αποτυχία του θα μπορούσε να οδηγήσει σε πραγματική καταστροφή.

Η νέα ελληνική επίθεση ξεκινά την 1η Αυγούστου και μέσα σε λίγες ημέρες ο ελληνικός στρατός κατορθώνει, μέσα από αφάνταστες δυσκολίες, να προελάσει μέχρι τον Σαγγάριο, σε απόσταση 50 χλμ. περίπου από την Άγκυρα. Εκεί συναντά την κύρια δύναμη του κεμαλικού στρατού και ακολουθεί μια πολυήμερη και ολομέτωπη σύγκρουση σώμα με σώμα (10-29 Αυγούστου), κατά την οποία ο ελληνικός στρατός, παρά τις μεγάλες του επιτυχίες, δεν κατορθώνει να διασπάσει τη συμπαγή τουρκική άμυνα και να προελάσει. Είναι μια αποτυχία που θ' αποδειχτεί μοιραία για την τελική έκβαση του πολέμου και είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κεμάλ αποκάλεσε τη σύγκρουση εκείνη τουρκικό θρίαμβο.

Μετά την αποτυχία της διάσπασης της γραμμής του Σαγγαρίου, τα ελληνικά στρατεύματα αναγκάζονται να υποχωρήσουν (χωρίς να ηττηθούν) και να συμπτυχθούν στις παλιές τους θέσεις, μια και ο επερχόμενος χειμώνας δεν θα λειτουργούσε υπέρ των ελληνικών επιτελικών σχεδίων.

 

Το καλοκαίρι συντελείτε η Μικρασιατική καταστροφή και καταρρέει το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Τις τραγικές συνέπειες θα τις νιώσει πρώτα απ’ όλους ο ελληνισμός της Ιωνίας, που βρίσκεται στο έλεος των τουρκικών ορδών.



Παράσταση της καταστροφής της Σμύρνης

Κατά το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου 1922 ολοκληρώνονται τα σχέδια της τελικής κεμαλικής αντεπίθεσης στη Μικρά Ασία, που θα εκδηλωθεί ορμητική και ολομέτωπη στις 13 Αυγούστου. Μέσα σε λίγες ώρες η τεράστια σε μήκος αλλά ασταθής ελληνική γραμμή άμυνας διασπάται και καταρρέει. Ακλουθεί μια άνευ προηγουμένου άτακτη οπισθοχώρηση, που επιταχύνεται μετά τη συντριβή των λειψάνων του ελληνικού στρατού στη μάχη του Αλή Βεράν (17 Αυγούστου) και τη σύλληψη του στρατηγού Νικολάου Τρικούπη. Κατά τις επόμενες τραγικές ημέρες οι ελληνικές δυνάμεις αγωνίζονται απλώς ν' αποφύγουν την αιχμαλωσία και κάνουν ότι μπορούν για να φτάσουν στη θάλασσα και να επιβιβαστούν στα πλοία, εγκαταλείποντας τους ελληνικούς πληθυσμούς της Ιωνίας στο έλεος της τουρκικής εκδικητικότητας.

Ο τουρκικός θρίαμβος ολοκληρώνεται με την κατάληψη της Σμύρνης από τις ορδές του Κεμάλ (28 Αυγούστου). Την ημέρα αυτή, καθώς και τις επόμενες, οι νικητές προχωρούν σε πράξεις γενοκτονίας του ελληνικού στοιχείου (ομαδικές σφαγές αμάχων, βιασμοί) και φτάνουν στο σημείο να πυρπολήσουν και την ίδια την πόλη. Ακόμα, παραδίδουν στον άγριο τουρκικό όχλο τον εθνομάρτυρα μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο, που βασανίζεται και κατακρεουργείται. Την ίδια ώρα χιλιάδες απελπισμένοι Έλληνες συγκεντρώνονται στο λιμάνι και πέφτουν στη θάλασσα για να προλάβουν τη σφαγή, ενώ οι κυβερνήτες και τα πληρώματα των ξένων πλοίων όχι μόνον αρνούνται να τους προσφέρουν έστω και την παραμικρή βοήθεια, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις διασκεδάζουν με το θέαμα.

Πλαστήρας
Γονατάς

Η Μικρασιατική Καταστροφή προκαλεί εξέγερση του στρατού κι ανατροπή του Κωνσταντίνου και της κυβέρνησης του. Ακολουθεί η περίφημη «Δίκη των Εξ» και η αιματηρή κάθαρση του εθνικού δράματος.

Με την κατάρρευση του Μικρασιάτικου Μετώπου σημειώνονται ραγδαίες εξελίξεις στην εσωτερική πολιτική ζωή της Ελλάδας. Στις 12 Σεπτεμβρίου ξεσπά επιτυχημένο στρατιωτικό κίνημα στη Λέσβο και στη Χίο (όπου είχε καταφύγει το κύριο μέρος του ηττημένου ελληνικού στρατού της Μικράς Ασίας), επικεφαλής του οποίου βρίσκονται οι συνταγματάρχες Νικόλαος Πλαστήρας και Στυλιανός Γονατάς, καθώς και ο αντιπλοίαρχος Δημήτριος Φωκάς. Σύντομα, οι επαναστάτες αποβιβάζονται στο Λαύριο και από εκεί απευθύνουν αυστηρό τελεσίγραφο προς την Αθήνα, με το οποίο ζητούν την άμεση παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου και της κυβέρνησης του Ν. Τριανταφυλλάκου (ο οποίος είχε διαδεχτεί τον Π. Πρωτοπαπαδάκη στις 28 Αυγούστου) και τη διάλυση της Βουλής του 1 920. Ο βασιλιάς μετά από ώριμη σκέψη αποφασίζει να μην αντιδράσει, ενώ αδιέξοδες μένουν και κάποιες προσπάθειες του Μεταξά να προσεταιριστεί τους κομμουνιστές και να σχηματίσει μ' αυτούς κυβέρνηση (σύμφωνα με μαρτυρία του Γιάννη Κορδάτου). Έτσι, στις 14 Σεπτεμβρίου ο Κωνσταντίνος παραιτείται υπέρ του διαδόχου του Γεωργίου Β' και αναχωρεί για τελευταία φορά στο εξωτερικό, όπου θα πεθάνει λίγους μήνες αργότερα (Δεκέμβριος 1922).

Στις 16 Σεπτεμβρίου παραιτείται η κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου και σχηματίζεται νέα υπό τον Α. Χαραλάμπη που παραιτείται πριν κλείσει ένα εικοσιτετράωρο! Ακολουθεί η ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Σωτήριο Κροκίδα, ο οποίος ελέγχεται απόλυτα από τη στρατιωτική «Επαναστατική Επιτροπή».

Ιστορική φωτογραφία από την δίκη των Εξ,
που κατέληξε στην αιματηρη "κάθαρση" της εθνικής συμφορας

Κατά τις ημέρες που ακολουθούν το νέο καθεστώς ανασυγκροτεί το στράτευμα (ιδίως στην περιοχή του 'Έβρου) και διορίζει διπλωματικό του εκπρόσωπο στο εξωτερικό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Παράλληλα, αναζητεί ποινικές ευθύνες για τους πρωταίτιους της Καταστροφής και στις αρχές Οκτωβρίου  απαγγέλλει κατηγορίες εναντίον βασικών στελεχών του παλαιού καθεστώτος για «εσχάτη προδοσία». Ακολουθεί η συγκρότηση ενός διατεταγμένου εκτάκτου στρατοδικείου, το οποίο -με παρωδία διαδικασιών- καταδικάζει σε θάνατο τους πολιτικούς Δ. Γούναρη, Π. Πρωτοπαπαδάκη, Γ, Μπαλτατζή, Ν. Θεοτόκη και τον αρχιστράτηγο Γ. Χατζηανέστη, και σε μικρότερες ποινές τους Μ. Γούδα και Ξ. Στρατηγό. Η θανατική ποινή των έξι εκτελείται αμέσως (15 Νοεμβρίου 1922), γεγονός που προκαλεί την οργισμένη αντίδραση της διεθνούς κοινότητας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπήρξε κάθετα αντίθετος στην εκτέλεση των πολιτικών του αντιπάλων, οι σχετικές όμως εκκλήσεις του για τη σωτηρία τους έφτασαν στην Αθήνα όταν ήταν πια αργά.

Με τη δίκη αυτή (γνωστή ως «Δίκη των Εξ») κλείνει δραματικά η σελίδα του Μικρασιατικού Πολέμου και η Ελλάδα μπαίνει σε μια νέα φάση της ιστορίας της, με πάντα εμφανείς τις εμπάθειες του εθνικού διχασμού.

Το Ιούλιο του 1923 επισημοποιείται το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η ουσιαστική αρχή του ελληνικού Μεσοπολέμου. Η χώρα ξεκινά μια νέα πορεία!

Με την εθνική Καταστροφή του 1922 δρομολογείται πλέον ένα νέο καθεστώς διεθνών ρυθμίσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και ακυρώνονται οριστικά τα επιτεύγματα της Συνθήκης των Σεβρών, καθώς και όλες οι υποσχέσεις των πρώην συμμάχων της Αντάντ για δικαίωση των εθνικών πόθων. Κατά τραγική συγκυρία, την ευθύνη των ελληνικών διπλωματικών χειρισμών ασκεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άνθρωπος που ενσάρκωσε τη Μεγάλη Ιδέα και διαπραγματεύεται πλέον τον οριστικό της θάνατο.

Πρώτος σημαντικός σταθμός στην αλυσίδα αυτών των ρυθμίσεων είναι η ελληνοτουρκική σύμβαση της 30ής Ιανουαρίου 1923 περί ανταλλαγής πληθυσμών, που συνομολογήθηκε μεταξύ Βενιζέλου και Ινονού. Με βάση τη σύμβαση αυτή, επισημοποιήθηκε ο οριστικός εκπατρισμός 1.300.000 Ελλήνων της Μικράς Ασίας και περίπου 500.000 Τούρκων της Ελλάδας. Εξαιρέθηκαν μόνον οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου, καθώς και οι τουρκογενείς ή μη μουσουλμάνοι της Δ. Θράκης.

Ο Βενιζέλος υπογράφει την
συνθήκη της Λοζάνης
με την οποία αναιρείται ο θρίαμβος
των Σεβρών

Η οριστική ρύθμιση των ελληνοτουρκικών διαφορών επιτεύχθηκε με την περίφημη Συνθήκη της Λοζάνης, στις 24 Ιουλίου 1923. Βάσει της συνθήκης αυτής (και όλων των συναφών συμφωνιών που τη συνόδευαν) συνομολογήθηκαν τα εξής:

Η Ελλάδα έχανε οριστικά την Ανατολική Θράκη, καθώς επίσης την Ίμβρο και την Τένεδο, που προσαρτούνταν και επίσημα στην Τουρκία. Παράλληλα, τα Δωδεκάνησα αναγνωρίζονταν ως ιταλική κτήση, ενώ η Κύπρος ως βρετανική. Άλλη σημαντική ρύθμιση είναι ότι παρέμενε το καθεστώς αποστρατικοποίησης και διεθνοποίησης των Στενών, η Τουρκία όμως διατηρούσε το δικαίωμα να εμποδίζει τη διέλευση εχθρικών πλοίων σε περίπτωση πολέμου.

Η νικήτρια Τουρκία, πέρα από τις πιο πάνω ευνοϊκές ρυθμίσεις, επιτύγχανε να καταργήσει το καθεστώς των διομολογήσεων (ξένων προνομίων), να επεκτείνει τη συνοριακή της γραμμή σε βάρος της Συρίας (το 1936 πέτυχε ευνοϊκότερες γι' αυτήν ρυθμίσεις με τη συνθήκη του Μοντρέ), να παγιώσει τις συνοριακές της ρυθμίσεις με τη Ρωσία και να εξαλείψει κάθε αναφορά για την εθνική αποκατάσταση Κούρδων και Αρμενίων.

Η Συνθήκη της Λοζάνης αποτέλεσε μονόδρομο για την ελληνική αντιπροσωπεία και -κάτω από τις τότε συνθήκες- οι χειρισμοί του Βενιζέλου κρίθηκαν ως επιτυχείς. Σφοδρά αντέδρασαν σ' αυτήν, εκτός από τους διακηρυγμένους αντιπάλους του Βενιζέλου, ο στρατηγός Πάγκαλος και ο ναύαρχος Χατζηκυριάκος, που μίλησαν για προδοσία και εγκατάλειψη των ελληνικών δικαίων.

Με τη Συνθήκη της Λοζάνης κλείνει οριστικά ο κύκλος που είχε ανοίξει με την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων στη Σμύρνη, το Μάιο του 1922. Κατά τα χρόνια που ακολουθούν ο Βενιζέλος θα εργαστεί με πάθος και με ειλικρίνεια για τη βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αποδεχόμενος τη νέα πραγματικότητα.

ΣΥΝΑΦΗ ΘΕΜΑΤΑ:

Προκηρύξεις του Παντελή Πουλιόπουλου που κυκλοφόρησαν ανάμεσα στους έλληνες στρατιώτες του Μικρασιατικού Μετώπου
Το Δημοκρατικό Μανιφέστο και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου

Διχοτόμηση νομίσματος
Στρατιά του Έβρου

Κατάληψη της Κέρκυρας από τους Ιταλούς
Κινημα Γαργαλίδη-Λεοναρδόπουλου
Η ανακήρυξη της πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας

Πηγές:

Ιστορία Ελληνικού Εθνους - Εκδοτική Αθηνών 

Σπ. Β. Μαρκεζίνη: Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος - Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ

Κωνσταντίνου Σβολόπουλου: Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 - 1945 - εκδόσεις ΕΣΤΙΑ

Κ. Σακελλαρόπουλος: Η Σκιά της Δύσεως - Αθήναι 1961

Γρ. Δαφνή: Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων - εκδόσεις Ικαρος 1955

Γιάννη Κορδάτου: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας - εκδόσεις 20ός Αιώνας