Τετάρτη 9 Μαρτίου 2011

Ένας σταθμός: Το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί


Ένα χρόνο μετά το νεοτουρκικό κίνημα της Θεσσαλονίκης, εκδηλώνεται ανάλογο κίνημα και στην Αθήνα, με λιγότερο ριζοσπαστικούς στόχους. Θα αποτελέσει τον πρόλογο της εποχής Βενιζέλου.


Μια αρκετά μυθοποιημένη εκδοχή για το κίνημα στο γουδί,
σε λαϊκή εικόνα της εποχής.
Η Ελλάδα εξοντώνει το τέρας του παλαιοκοματισμού,
συνεπικουρούμενη από τον στρατό (δεξιά)
και τον λαό (αριστερά)

Τη νύχτα της 14ης Αυγούστου του 1909 η Αθήνα ζει μια πρωτοφανή εμπειρία. Μερικές εκατοντάδες κατώτεροι αξιωματικοί του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» (με ηγέτη το συνταγματάρχη Πυροβολικού Νικόλαο Ζορμπά) και 2000 περίπου οπλίτες συγκεντρώνονται στο Γουδί και απαιτούν ουσιώδεις αλλαγές στην πολιτική ζωή και στη στρατιωτική οργάνωση της χώρας. Παράλληλα, κάνουν σαφές ότι δεν στρέφονται κατά του θρόνου, δεν επιδιώκουν την εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας και, ακόμα, δεν απαιτούν ανατροπή της κυβέρνησης. Επιμένουν, όμως, ιδιαίτερα στην απομάκρυνση του διαδόχου και των πριγκίπων από τις ανώτερες οργανικές τους θέσεις στο στράτευμα, καθώς και στη λήψη άμεσων μέτρων για τη βελτίωση των οικονομικών του κράτους και την άσκηση φιλολαϊκής πολιτικής.

Ο αρχηγός του κινήματος
συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς,
σε λαϊκή λιθογραφία της εποχής.
Μετά τον αρχικό πανικό, ο Γεώργιος Α' αναγκάζεται να δεχτεί συνδιαλλαγή με τους κινηματίες, ενώ η κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη, αδυνατώντας να ελέγξει τα πράγματα, οδηγείται σε παραίτηση. Πρωθυπουργός αναλαμβάνει ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης (παλαιός δηλιγιαννικός), που αποδέχεται τους όρους των κινηματιών. Παράλληλα, γίνεται εμφανής η αποδοχή του κινήματος από ευρύτερα λαϊκά στρώματα (ιδίως με το μεγάλο συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεμβρίου).
Κατά τους μήνες που ακολουθούν, η πολιτική ζωή βασίζεται σε εύθραυστες ισορροπίες, με πάντοτε εμφανείς τους κινδύνους της εκτροπής, είτε προς την εμφύλια αναμέτρηση, είτε προς την επιβολή στρατιωτικού καθεστώτος. Ο δεύτερος κίνδυνος γίνεται ιδιαίτερα αισθητός με το κίνημα του υποπλοιάρχου Κωνσταντίνου Τυπάλδου (ενός ακραίου στελέχους του «Στρατιωτικού Συνδέσμου»), το οποίο όμως εξουδετερώνεται (16 Οκτωβρίου).
Μεταξύ Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου του 1909 -και ενώ συνεχίζονται οι πιέσεις των στρατιωτικών για μεταρρυθμίσεις- γίνεται κοινή συνείδηση η ανάγκη για ομαλή διέξοδο από τη μεγάλη πολιτική κρίση. Κατά την κρίσιμη αυτή στιγμή, καταλυτικό ρόλο θα διαδραματίσει ο επαναστάτης του Θερίσου Ελευθέριος Βενιζέλος (φιλικά διακείμενος προς το Στρατιωτικό Σύνδεσμο), ο οποίος φθάνει στον Πειραιά στις 28 Δεκεμβρίου και κατορθώνει να συμβιβάσει τις δυο πλευρές. Με τη μεσολάβηση του αυτή, τερματίζεται ουσιαστικά η ζωή του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» και ανοίγει μια νέα σελίδα στην πολιτική ζωή της χώρας. Λίγους μήνες αργότερα ο Βενιζέλος θα ιδρύσει το «Κόμμα φιλελευθέρων» και τον Οκτώβριο του 1910 θα σχηματίσει την πρώτη του κυβέρνηση.
Το κίνημα του 1909 άνοιξε το δρόμο για ουσιώδεις πολιτικές αλλαγές στην Ελλάδα, επικρίθηκε όμως και για έλλειψη ριζοσπαστικότητας. Από άλλη άποψη, αποτέλεσε και τη δυσάρεστη απαρχή παρεμβάσεων του στρατού στην πολιτική ζωή.

Η πρώτη κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου. Μια νέα εποχή για την Ελλάδα

Το 1910 τερματίζεται η παρέμβαση του στρατού στην πολιτική ζωή της χώρας (που είχε προκύψει από το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου τον προηγούμενο χρόνο). Στην νέα περίοδο που αρχίζει, κυριαρχεί η μορφή του Ελευθέριου Βεζινέλου, που τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου θα σχηματίσει την πρώτη του κυβέρνηση. Λίγες εβδομάδες αργότερα, θα κερδίσει χωρίς αντίπαλο της εκλογές για συγκρότηση Αναθεωρητικής Βουλής.

Η Βουλή των Ελλήνων στις αρχές του αιώνα
(η σημερινή Παλιά Βουλή της οδού Σταδίου, όπου στεγάζεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)


Το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί (Αύγουστος 1909) άλλαξε εκ θεμελίων τα πολιτικά δεδομένα, έστω κι αν οι κινηματίες απέδειξαν εμπράκτως ότι δεν φιλοδοξούσαν ν' αναλάβουν οι ίδιοι την εξουσία και να επιβάλουν βίαια το μεταρρυθμιστικό τους πρόγραμμα. Στις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν, ήταν πλέον κοινή πεποίθηση ότι ο παλαιός πολιτικός κόσμος είχε χάσει πλήρως το κύρος του και ότι ο θρόνος -αν ήθελε να διασωθεί- έπρεπε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.
Κατά την προσπάθεια αυτή διεξόδου από την κρίση, ουσιαστικός ήταν ο ρόλος του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος αφενός υποστήριξε τις γενικές αρχές του Στρατιωτικού Συνδέσμου, ενώ από την άλλη εργάστηκε για το γρήγορο τερματισμό της εκτροπής και για την ταχεία επιστροφή της χώρας στην κοινοβουλευτική τάξη.
Στην προσπάθεια του αυτή (που εκδηλώθηκε κυρίως κατά τις τελευταίες ημέρες του 1909 και τις πρώτες του 1910), απέδειξε εμπράκτως ότι δεν αποσκοπούσε στην υφαρπαγή της εξουσίας από τον ίδιο (πράγμα μάλλον εύκολο τότε), καθώς και ότι δεν αμφισβητούσε το πολιτειακό καθεστώς της συνταγματικής μοναρχίας.

Κυβέρνηση Στέφανου  Δραγούμη
Οι νέοι πολιτικοί συσχετισμοί θα εκφραστούν κυρίως με το διορισμό νέας κυβέρνησης υπό τον «παλαιοκομματικό» Στέφανο Δραγούμη (18 Ιανουαρίου 1910), στην οποία όμως τα «πολεμικά» υπουργεία κρατούν οι στρατιωτικοί (Ν. Ζορμπάς υπουργός Στρατιωτικών και Α. Μιαούλης υπουργός Ναυτικών). Κατά τις ημέρες που ακολουθούν, η κυβέρνηση Δραγούμη κινείται στο πνεύμα του συμβιβασμού που είχε επιτευχθεί και νομιμοποιεί τις εξωθεσμικές καταστάσεις που είχαν προκύψει από το κίνημα του 1909.
Ακόμα, μεθοδεύει τις διαδικασίες για τη σύγκληση Αναθεωρητικής Βουλής, για την τροποποίηση ορισμένων μη θεμελιωδών άρθρων του Συντάγματος. Στην προσπάθεια της αυτή, η κυβέρνηση αντιμετωπίζει σοβαρές αντιφάσεις από τον παλαιό πολιτικό κόσμο, αλλά και από   ορισμένους   ριζοσπαστικούς κύκλους του στρατού και του πολιτικού κόσμου, που θεωρούν τα βήματα της άτολμα. Σ' όλη αυτήν την περίοδο ο Βενιζέλος βρίσκεται όχι μόνον έξω από τα πολιτικά δρώμενα, αλλά και έξω απ’ την Ελλάδα.

Οι εκλογές του Αυγούστου
Στις 8 Αυγούστου γίνονται οι εκλογές για τη συγκρότηση της Αναθεωρητικής Βουλής, το αποτέλεσμα τους προκαλεί πραγματικό «σοκ» στους παλαιοκομματικούς, που είχαν ξεχάσει τις παλιές τους έριδες και είχαν κατέβει σχεδόν ενωμένοι στην κρίσιμη αναμέτρηση.
Πιο συγκεκριμένα, ένα τεράστιο μέρος των ψηφοφόρων γυρνά την πλάτη στα παλαιά κομματικά σχήματα και προτιμά να ψηφίσει νέες δυνάμεις που άλλοτε εκφράζουν συντεχνιακές ομάδες κι άλλοτε νέα ριζοσπαστικά ρεύματα  (ιδίως φιλοαγροτικού ή φιλεργατικού προσανατολισμού) και άλλοτε απλώς κάποιες ανεξάρτητες κινήσεις. Γενικά επί συνόλου 360 εδρών, οι νέες αιρετικές» πολιτικές δυνάμεις και οι ανεξάρτητοι κερδίζουν τις 165 ενώ οι υπόλοιπες παραμένουν στα χέρια των παλαιοκομματικών.
Σημειωτέον ότι στις εκλογές εκείνες αναδεικνύεται βουλευτής ο ακραιφνής δημοκρατικός Γ. Φιλάρετος, ο κοινωνιολόγος Α. Παπαναστασίου, ο σοσιαλιστής Πλάτων Δρακούλης και οι αγροτιστές Ν. Μαζαράκης και Κ. Δεστούνης. Ακόμα, εκλέγεται πανηγυρικά πρώτος βουλευτής Αττικοβοιωτίας -χωρίς ίδιος να βάλει υποψηφιότητα- ο απών από την Ελλάδα Ελευθέριος Βενιζέλος, με 30.700 ψήφους!

Αναθεωρητική ή Συντακτική;
Οι εκλογές του Αυγούστου δεν καθιστούν κλίμα ομαλότητας και με τη μέρα το πολιτικό θερμόμετρο ανεβαίνει,  με τις διαμάχες στους «συμβιβαστικούς» (που ζητούν η νέα Βουλή να έχει απλώς αναθεωρητικό χαρακτήρα) και στους ριζοσπαστικούς» (που απαιτούν η Βουλή να έχει συντακτικό χαρακτήρα και ευρύτατες εξουσίες). Οι διαμάχες αυτέ γίνονται μάλιστα εντονότατες μετά τη συγκρότηση του σώματος (1η Σεπτεμβρίου), όταν ορισμένοι βουλευτές αρνούνται να ορκιστούν πίστη στο βασιλιά.

Τις κρίσιμες εκείνες ώρες φτάνει στην Αθήνα ο Ε. Βενιζέλος και του γίνεται αποθεωτική υποδοχή.
Την ίδια μέρα, σε πολυπληθή συγκέντρωση οπαδών του ο Βενιζέλος κάνει απόλυτα σαφές ότι δεν συντάσσεται με τους ριζοσπάστες και ότι η νέα Βουλή πρέπει να έχει αναθεωρητικό χαρακτήρα. Η άποψη του αυτή δείχνει αρχικά να δυσαρεστεί το πλήθος, που γρήγορα όμως μαγεύεται από το ρήτορα και τον ζητωκραυγάζει.
Η εξέλιξη αυτή αλλάζει τα πολιτικά δεδομένα και ο βασιλιάς Γεώργιος συνειδητοποιεί ότι ο άλλοτε επαναστάτης του Θερίσου δεν προτίθεται να αμφισβητήσει το πολίτευμα.

Γεώργιος Α και Ελευθέριος Βενιζέλος.
Ο πρώτος έδειξε την ωριμότητα να "ανεχθεί" τον δεύτερο
γνωρίζοντας ότι μετά το 1909
οι ισορροπείες είχαν αλλάξει.

Η πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου
Στις 12 Σεπτεμβρίου παραιτείται η κυβέρνηση του Στέφανου Δραγούμη και στις επόμενες μέρες εντείνεται το πολιτικό παρασκήνιο. Οι παλαιοκομματικoi βλέπουν με τρόμο την ταχεία ανάδειξη του Βενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο και αγωνίζονται να στρέψουν τον Γεώργιο Α' εναντίον του. Δεν θα το κατορθώσουν. Στις 6 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος θα σχηματίσει την πρώτη του κυβέρνηση και θα κινηθεί αμέσως για το ξεκαθάρισμα του πολιτικού κλίματος. Λίγες ημέρες αργότερα θα πείσει το βασιλιά για την ανάγκη διαλυσης της Βουλής και για τη διεξαγωγή νέων εκλογών, που ορίζεται να γίνουν στις 28 Νοεμβρίου.
Ο παλαιός πολιτικός κόσμος, σε κατάσταση πλήρους σύγχυσης και διαβλέποντας τη συντριβή του, δεν διστάζει να καυτηριάσει την απόφαση του βασιλιά. Διαπράττει μάλιστα και το σφάλμα να αναγγείλει αποχή από τις νέες εκλογές, πράγμα που ουδόλως τον βοηθάει να αποτρέψει τις εξελίξεις. Αυτόπαγιδεύεται έτσι σε μιαν απόλυτα αρνητική στάση, που κάθε άλλο παρά θα πλήξει την ακτινοβολία του Βενιζέλου και το κύρος του βασιλικού θεσμού. Σημειώνει σχετικά ο Γ. Ασπρέας:

«Αι ενέργειαι των παλαιών κομμάτων, όπως αποτρέψουν τον λαόν της ψηφοφορίας, ουδόλως ετελεσφόρησαν. Αποχή τις εσημειώθη μόνον εις ορισμένας περιφερείας της υπαίθρου, εκ του ανακοινωθέντος δε του υπουργείου των Εσωτερικών, εβεβαιώθη ότι η αποχή των εκλογέων καθ' όλην την χώραν, ανήλθε εις οκτώ τοις εκατόν, κατ' αναλογίαν των όσων είχαν ψηφίσει κατά την προηγηθείσαν εκλογήν της Α' Αναθεωρητικής».

Οι εκλογές του Νοεμβρίου
Κατά τις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου ο Ξ. Βενιζέλος και το νεοσύστατο κόμμα του (Κόμμα των φιλελευθέρων) επιτυγχάνει -σχεδόν χωρίς αντίπαλο- μια πρωτοφανή νίκη, κερδίζοντας τις 307 από τις 362 έδρες του κοινοβουλίου. Και δεν είναι μόνον αυτό. Η νέα Βουλή (η γνωστή ως Β' Αναθεωρητική) δεν θυμίζει σχεδόν τίποτα από την προηγούμενη, μια και οι περισσότεροι νέοι βουλευτές εκλέγονταν για πρώτη φορά. Επρόκειτο για ένα πρωτόγνωρο για την Ελλάδα κοινοβουλευτικό φαινόμενο, που θα επιδρούσε καταλυτικά στις μεταγενέστερες πολιτικές εξελίξεις, μια και επιβεβαίωνε τη ριζική ανανέωση του πολιτικού κόσμου. Το πλέον ουσιώδες όμως της αναμέτρησης εκείνης ήταν η συνολική ανατροπή των μέχρι τότε δεδομένων, χάρη στην πολιτική που επρόκειτο να ακολουθήσει ο Ε. Βενιζέλος στη διετία που θ' ακολουθούσε. Πιο συγκεκριμένα:
Η κυβέρνηση Βενιζέλου, διαθέτοντας πολύ άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, τερμάτισε την κατάσταση σύγχυσης που είχε δημιουργηθεί από την προηγούμενη χρονιά και δημιούργησε συνθήκες πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας.
Από άποψη γενικότερου πολιτικού προσανατολισμού, πορεύτηκε τη μέση οδό, «χτυπώντας» προς δυο κατευθύνσεις: αφενός έδωσε οριστικό τέλος στις παρεμβάσεις του στρατού στην πολιτική ζωή (δίνοντας «πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης» στο στέμμα), ενώ από την άλλη αποδέχτηκε ορισμένα από τα μεταρρυθμιστικά αιτήματα των κινηματιών του 1909, ιδίως εκείνα που αφορούσαν τις υπερεξουσίες του στέμματος και την ανάγκη λήψης μέτρων για την ανακούφιση των λαϊκών τάξεων (και ιδίως των αγροτών). Παράλληλα, προώθησε την αναθεώρηση του Συντάγματος, που ολοκληρώθηκε το 1911.
Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι το 1910 σηματοδοτεί μια πλήρη αλλαγή πορείας στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, μια πορεία όμως που θα ανακοπεί βίαια και βάναυσα μετά την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου και ιδίως μετά τη ρήξη ανάμεσα στον πρωθυπουργό Βενιζέλο και το νέο βασιλιά Κωνσταντίνο (που σηματοδότησε τον περίφημο Εθνικό Διχασμό).
Γελιογραφία 1910.
Εκλογικές ισορροπίες

Πηγές:
εφημερίδα “Νουμάς ” (Εφημερίδα πολιτική-κοινωνική-φιλολογική)
εφημερίδα "Το Σελας"


ΣΥΝΑΦΗ ΘΕΜΑΤΑ:
Τέλος της ξένης κυριαρχίας στην Κρήτη
Η μεγάλη αγροτική εξέγερση στο Κιλελέρ

1 σχόλιο:

  1. ΤΟ ότι μεγάλωσε η Ελλάδα μας οφείλετε στον Νικόλαο Ζορμπά γόνο Σουλιώτικης Καταγωγής (βλεπε Χ.ΠεραΙβό) γιος του Σουλιώτη Κων/νου Ζορμπά Ήρωα στην Επανάσταση του 21,και στο Αείμνηστο Ε.Βενιζέλο.
    ΖΗΤΟ ΑΘΑΝΑΤΟ ΣΟΥΛΙ

    Λευτέρης Ζορμπάς

    ΑπάντησηΔιαγραφή